Talat Paşa hakkında yazan çeşitli tarihçiler onu, “Ermenilere Yapılan Zulmün Ruhu, Talat Paşa” olarak anıyor. “Büyük Felaket”in planlayıcısı ve uygulayıcısı olarak adlandırılmasında hem 1915-1917 Ermeni Soykırımı’nı yöneten dahiliye nazırı olması hem de bu süreçte Anadolu ve Osmanlı coğrafyasında çeşitli devlet ve İttihat ve Terakki yöneticilerine Ermeni meselesi konusunda çektiği “Bizzat Hallediniz” yazılı telgraflar rol oynuyor.
Talat Paşa, Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’ndan yenilgiyle çıkacağı anlaşılınca İttihat ve Terakki’nin önde gelen isimleriyle 3 Kasım 1918’de İstanbul Limanı’nda bekleyen bir Alman denizaltısıyla Berlin’e kaçtı. 5 Temmuz 1919’da, Divan-ı Harb-ı Örfî mahkemesince, İsmail Enver, Cemal Paşa ve Dr. Nazım ile birlikte Trabzon, Yozgat v Boğazlıyan’da uygulanan Ermeni katliamlarının planlayıcısı ve uygulayıcısı olma suçundan gıyabında idama mahkûm edildi. Osmanlı Hükümeti’nin Alman Dışişleri Bakanlığı’na iki kez yaptığı iade talebi geri çevrildi. Bir iddia, Talat Paşa’nın sahte bir isimle bir iş insanı olarak yaşadığı ve bu nedenle iade edilmediği yönündeydi. Tabii Enver, Talat ve Cemal paşaların iktidarı sırasında Almanların Ermeni soykırımındaki aktif ya da pasif rollerinin bunda ne kadar rol oynadığı hâlâ bir tartışma konusu.
Talat Paşa, 15 Mart 1921’de Berlin’in Charlottenburg semtindeki Hardenberg Strasse adresindeki evinden çıktıktan kısa bir süre sonra Ermeni Devrimci Federasyonu (Taşnaksutyun Partisi) üyesi Soğomon Tehliryan tarafından öldürüldü. Her gün saat 11.00’de yürüyüşe çıkması bu suikasti kolaylaştırmıştı. 25 yaşındaki Tehliryan’ın ailesinden 85 kişiyi soykırım sırasında kaybettiği ileri sürülüyor. Talat Paşa’yı öldürme operasyonu için aylar öncesinden Berlin’e gelen Tehliryan’ın burada Almanca öğrendiği, şehir haritalarını inceleyip ezberlediği ve Talat Paşa’yı takip ettiği kaydediliyor. Bir iddiaya göre, Talat Paşa’nın ölümü Büyük Britanya ve Sovyet gizli servislerinin bu suikast için mutabakata varması sonucu gerçekleşti. Bir diğer yorum ise, Talat Paşa’nın Ermeni Soykırımı’nın öcünü almak için soykırımdan sorumlu tutulanları yok etmek üzere başlatılan Nemesis Operasyonu kapsamında öldürüldüğü. Daha sonra aralarında Bahattin Şakir’in de bulunduğu İttihat ve Terakki’nin önde gelen beş liderinin de aynı operasyon kapsamında öldürüldüğüne inanılıyor. Tehliryan’ın oğlu, babasının daha önce de Harutyun Mkrtchyan’ı öldürdüğünü söylüyor. Mkrtchyan’ın 24 Nisan 1915’te tutuklanarak sürgüne ve yok edilmeye gönderilen önde gelen Ermeni aydın, gazeteci, din adamı ve milletvekillerinin belirlenmesinde Teşkilatı Mahsusa ile işbirliği yaptığı ileri sürülüyor. Talat Paşa’nın öldürülmesinden sonra etraftaki Almanlar tarafından yakalanan Tehliryan, birkaç ay sonra Berlin’de mahkemeye çıkartıldı. Ermeni Soykırımı’nı anlatan en önemli kaynaklardan kabul edilen The Armenian Golgotha’nın yazarı papaz Grigorus Balakyan, mahkemede Tehliryan lehine tanıklık yaptı. Osmanlı Devleti’nin Ermeni vatandaşlarına yaptıkları karşısında, akıl sağlığı da yerinde bulunmadığına hükmedilerek iki gün içinde serbest bırakıldı. 23 Mayıs 1960’ta San Francisco’da öldü.
Talat Paşa’nın naaşı da dirisi gibi çeşitli siyasi çekişmelerin konusu oldu. Öldürülmesinden sonra önce Berlin Protestan Mattai Kilisesi’nin mahzenine kondu ve buna o sırada Berlin Müslüman Mezarlığı’nın, Talat Paşa’nın kurucusu olduğu Panislamist Orientclub tarafından tadilata alınmış olması gerekçe gösterildi. Tadilat sonrasında binalardan birine konulan tabut, Cemal Azmi’nin ve Dr. Bahaddin Şakir’in tabutlarıyla birlikte 1922-1930 arasında burada kaldı. 9 Mayıs 1930’da ise artık Türkiye Cumhuriyeti’nin talep etmeyeceği düşünülerek Müslüman Mezarlığı’nda toprağa verildi. Ancak daha sonra Türkiye Büyükelçisi, Almanya Dışişleri Bakanı’ndan kötü durumda olan mezarın bakımının yapılmasını rica etti. 1941 tarihli bir belgeye göre “Vezir-i Azam Talat Paşa, koyu mermer bir anıtın altında” yatıyor.
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 1926’da kabul ettiği bir kanunla Talat Paşa’nın ailesine şehit aylığı bağlandı. Eşi Hayriye Hanım’a bağlanan ömür boyu maaşın yanı sıra tehcir sırasında boşalan ve devletin el koyduğu taşınmazlardan Aram Fındıklıyan’a ait binada bir daire tahsis edildi. 1943’te de Bakanlar Kurulu kararıyla mezarının Türkiye’ye taşınarak Abide-i Hürriyet şehitliğine gömülmesi sağlandı.
Türkiye Cumhuriyeti’nde resmî tarihçiliğin Ermeni Soykırımı için sistemli inkârcılığı nedeniyle, “Ermenilere yapılan zulmün ruhu” Talat Paşa da açıktan açığa olmasa da itibar kazandı. Bu durum, İttihat ve Terakki’nin katliamlardan, kıyımlardan sorumlu olan tüm liderleri için geçerli. Önemli bir kısmının Türkiye’de görülen mahkemelerce kıyımdan sorumlu tutularak mahkûm edildiği de unutturuldu. Sistematik inkârın bir parçası olarak itibar görmeye devam ettiler. Bugün hâlâ Türkiye’nin çeşitli yerlerinde bulvarlara, cadde ve sokaklara, okul ve camilere Talat Paşa’nın adının verildiği görülebilir.
Talat Paşa’nın adını taşıyan yerler
Mahalleler
Edirne, Merkez, Balıkpazarı – İstanbul, Esenyurt, Saadetdere – İstanbul, Kağıthane,Gültepe – İstanbul, Okmeydanı – İzmir, Bergama – Kayseri, Kocasinan, Argıncık – Tekirdağ, Çorlu, Şeyh Sinan.
Caddeler, sokaklar, bulvarlar
Ankara, Polatlı, Merkez, Fatih Mahallesi – Ankara, Çankaya, Sıhhiye, Ulus, Altındağ – Gündoğdu, Cebeci, Mamak – Balıkesir, Ayvalık – Bursa, Orhangazi, Merkez, Hürriyet Mahallesi – Edirne, Merkez, İstasyon Mahallesi – Eskişehir, Tepebaşı, Eskibağlar, Mahallesi – İstanbul, Arnavutköy – İstanbul, Avcılar, Ambarlı Semti, Cihangir Mahallesi – İstanbul, Bahçelievler – İstanbul, Beşiktaş, Levent Mahallesi – İstanbul, Üsküdar, Burhaniye – İstanbul, Büyükçekmece – İstanbul, Esenyurt, Esenkent, Bahçeşehir – İstanbul, Güngören – İstanbul Kağıthane, Harmantepe Mahallesi – İstanbul, Maltepe, Cevizli Mahallesi – İstanbul, Sarıyer, Yeniköy Mahallesi – İstanbul, Zincirlikuyu, Esentepe – İstanbul, Ümraniye, Esenevler Mahallesi – İzmir, Alsancak, Konak – Konya, Sarayönü – Muğla, Marmaris – Sakarya – Pamukova, Cumhuriyet Mahallesi – Tekirdağ, Çorlu, Şeyh Sinan Mahallesi – Tekirdağ, Merkez, Aydoğdu Mahallesi – Yalova Merkez, Bahçelievler Mahallesi – Yozgat, Yeniköy, Merkez.
Camiler
Ankara, Dikmen, Gökkuşağı Mahallesi – İstanbul, Kağıthane, Talatpaşa Mahallesi – İstanbul Maltepe, Cevizli Mahallesi.
Okullar
Ankara, Çankaya, İlköğretim Okulu – İstanbul, Şişli, İlköğretim Okulu – İzmir, Karşıyaka, Bayraklı, İlköğretim Okulu – Tekirdağ, Muratlı, İlköğretim Okulu – Konya, Ereğli, Lise.
(Soykırım Tanıma Çalışma Gurubu-AGA verilerinden derlenmiştir.)
