SALT GALATA

Bankalar Caddesi üzerinde 11-13 numarada yer alan ve ihtişamıyla dikkat çeken ikiz binanın bir tarafında SALT Galata, diğer tarafında TC Merkez Bankası İstanbul Şubesi yer alıyor. 1892’de açılan ve mimar Alexandre Vallaury tarafından tasarlanan binanın caddeye bakan, kabartma figürlerle bezeli cephesi yeni-klasik, Haliç’e bakan cumbalı pencereli cephesi ise oryantalist bir üsluba sahip. İki cephe arasındaki bu farklılık, bankanın Batı ve Doğu arasındaki konumunu simgeliyor. Sol bina, 1999 başına kadar Osmanlı Bankası’nın genel müdürlük binası olarak kullanıldı, 2000’den itibaren giriş katında Garanti Bankası şube ve bölge müdürlüklerine, üst katlarında ise Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi’ne ev sahipliği yaptı. 2011’den bugüne de SALT Galata olarak faaliyet gösteriyor. Sağ bina ise 1925’e kadar Tütün Rejisi, 1925-1934 arası Tütün İnhisarı İdaresi ve 1934’ten bugüne de Merkez Bankası İstanbul Şubesi olarak kullanılıyor.

Garanti Bankası bünyesinde faaliyet gösteren Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi, Osmanlı Bankası Müzesi ve Garanti Galeri’nin 2011’de SALT adı altında özerk bir kurum olarak yapılandırılmasıyla birlikte sol bina restore edilip SALT Galata olarak açıldı. Aynı anda İstiklal Caddesi üzerinde yer alan SALT Beyoğlu da faaliyete geçti fakat birtakım mekânsal düzenlemelerden dolayı Aralık 2015’te kapandı ve tekrar Nisan 2018’de açıldı.

SALT Galata, kütüphanesi ve arşivi ile basılı ve dijital kaynakları erişime açan SALT Araştırma, 219 kişi kapasiteli Oditoryum, yeniden tasarlanan Osmanlı Bankası Müzesi, çok sayıda katılımcıyla çalışmaya elverişli atölyeler, arşiv malzemelerini gün ışığına çıkaran Açık Arşiv, kafe ve restoran, dükkân ve sergi alanları içeriyor. 2017’de Osmanlı Bankası Müzesi, artan talebi karşılamak için kütüphane alanına dahil edildi ve burada sergilenenler dijitalleştirilip katlara dağıtıldı.

Bank-ı Osmanî-i Şahane, 1856’da İngiliz sermayesiyle kurulan Ottoman Bank’in İngiliz ortakları, şirkete yeni katılan Fransız ortaklar ve Osmanlı makamları tarafından imzalanan sözleşmeyle 1863’te kuruldu ve uzun yıllar Osmanlı İmparatorluğu’nun devlet bankası ve hazinedarı olarak görev yaptı. İmparatorluk genelinde birçok altyapı yatırımını destekleyen banka, Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin 1881’deki kuruluşunda aktif rol almıştı. Sonraki yıllarda ise yatırım bankacılığına yöneldi ve bir ticari banka kimliğine bürünmeye başladı. 1910 itibariyle şubelerini çoğaltmaya başlayarak piyasayla ilişkilerini artırdı ve kendisine önemli bir yer edindi.

Bankanın faaliyetleri 1. Dünya Savaşı’ndan fazlasıyla etkilendi. Çünkü Osmanlıların savaşa girmesiyle, Fransa ve İngiltere’nin gözünde “düşman kuruluş” niteliği kazanmıştı. Osmanlı İmparatorluğu tarafından da İngiliz ve Fransız sermayesi sebebiyle aynı derecede güvenilmez kabul ediliyordu. Bu dönemde Fransız ve İngiliz müdürlerin görevlerini bırakması ve para basma imtiyazından vazgeçilmesi şartıyla, bankanın faaliyetlerine devam etmesine izin verildi.

SALT Galata, Fotoğraf: Gencer Yurttaş.

Osmanlı Bankası Genel Müdürlük Binası, 19 Ek im 1912. SALT Araştırma, Fotoğraf: Charles DelIus.

1969’da ana sermayedar Grup Paribas’ın isteği doğrultusunda Avrupa, Ortadoğu ve Afrika’daki şubelerini Grindlays Bank’e devreden Osmanlı Bankası, bu tarihten itibaren yalnızca Türkiye sınırları içinde hizmet vermeye başladı. 1993’te anonim şirket statüsüyle yeniden yapılanan bankanın hisseleri, 1996’da Garanti Bankası’na ait Clover Investments tarafından satın alındı ve Osmanlı Bankası Doğuş Grubu’na katıldı. 2001’de Doğuş Grubu bünyesindeki Körfezbank ile birleşen Osmanlı Bankası, aynı senenin sonunda asıl hissedarı Garanti Bankası’nın bünyesine dahil oldu.

1896 BASKINI

Osmanlı Bankası binasına dair üzerinde pek durulmayan tarihî bir olay, 26 Ağustos 1896’da Ermeni Taşnak Partisi mensuplarınca gerçekleştirilen silahlı baskın. Avrupa devletlerini, II. Abdülhamit döneminde Ermenilere yönelik katliam ve pogromlara dair harekete geçmeye çağırmak amacıyla, Karekin Pastırmacıyan, Hayk Tiryakiyan ve Bedros Paryan liderliğindeki 28 silahlı erkek ve kadın, Osmanlı Bankası’na bir baskın düzenledi. Osmanlı Bankası’nın seçilme nedeni, Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupa devletleri için önemli bir finans merkezi niteliği taşıması ve personelinin çoğunun İngiliz ve Fransız olmasıydı.

Dinamit, tabanca ve el bombalarıyla düzenlenen ve 14 saat süren baskın sonunda Taşnaklardan dört, Osmanlı askerlerinden altı kişi öldü. Taraflar birbirlerini alt edemeyeceklerini anlayınca görüşmeler başladı. Arabuluculuğu Osmanlı Bankası Müdürü Sir Edgar Vincent ile Rus Sefareti Baş Tercümanı Maximoff yapıyordu. Saray, eylemcilerin taleplerini kabul etmedi fakat işgalin sonlandırılması karşılığında işgale katılanların yurtdışına gönderilmesine razı oldu. Beş yaralı dışındaki 17 kişi Marsilya’ya gönderildi.

Baskını fırsat bilen gruplar, sokaklarda rastladıkları Ermenileri sopalarla öldürdü ve işgalciler gemiye bindirildikten sonra da Ermenilere saldırmaya devam etti. O gece 400 kadar Ermeni öldürüldü. Dış basına göre bu rakam çok daha yüksekti. Yine de Avrupa devletleri, bunu kınamakla yetindi ve Osmanlı’yı reformlar konusunda zorlamadı.

Baskına götüren sürecin belirleyicileri arasında II. Abdülhamit’in Ermenilerin bağımsızlık ilan edecekleri korkusuyla reform planlarını uygulamaması, Ermeniler üzerindeki baskıları artırması ve onların da devrimci örgütlenmelerle karşılık vermesi yer aldı. 1890’da Tiflis’te kurulan Taşnaksutyun (Ermeni Devrimci Federasyonu) da bu örgütlerden biriydi. 1894’te Sason, 1895’te Trabzon, Samsun, Ordu ve Gümüşhane’de yaşanan toplumlararası çatışmalar ve bu çatışmalar sırasında yapılan katliamlardan sonra İstanbul’daki Ermeni toplumu yaşanan katliamları protesto etmek için bir gösteri düzenlemeye karar verdi. 30 Eylül 1895 günü, Kumkapı Ermeni Kilisesi’nde toplanan dört bine yakın gösterici Babıâli’ye doğru sessizce yürüyüşe geçti ve yürüyüş sessiz olduğu halde II. Abdülhamid, askerlerini yürüyüşçülerin üzerine sürmekten kaçınmadı. 50 kadar Ermeni öldürüldü ve ardından medrese öğrencileri ile esnaf grupları Ermenilere saldırdı. Üç gün süren olaylarda iki bine yakın kişinin katledilmesi üzerine büyük devletler baskı yaptı ve II. Abdülhamit 17 Ekim 1895’te ıslahat paketini kabul etmek zorunda kaldı. Ancak Anadolu’nun çeşitli yerlerinde, yapılacak ıslahatların Ermenilerin önce özerkliği sonra da bağımsızlığıyla sonlanacağını düşünen Müslüman ahali ile Ermeni milliyetçileri arasında çatışmalar patlak verdi. Bir süre sonra bu çatışmalar katliama dönüştü.